Decennialang zagen we onze democratie als een gegeven. De vrijheid van meningsuiting, een onafhankelijke pers en rechtspraak, de bescherming van minderheden tegen ‘de tirannie van de meerderheid’, ruimte voor pluriformiteit, politieke oppositie en kritiek: het zijn verworvenheden die niet vanzelf ontstonden en die ook niet zonder meer voortbestaan. Dat besef is de afgelopen periode steeds verder ingedaald. In binnen- en buitenland wordt doelgericht aan de stoelpoten van de democratie gezaagd. Het fascisme rukt op. Plotseling kijken we het einde van de vrijheid in de ogen [1].

Velen van ons voelen de urgentie om het tij te keren. We zoeken naar mogelijkheden om weerstand te bieden aan wat er op ons afkomt. Maar we blijken slecht voorbereid op deze nieuwe werkelijkheid. Naarstig zoeken we naar handelingsrepertoire om ons te verzetten tegen het oprukkend fascisme. Misschien voel je wel een drempel om je aan te sluiten bij de antifascistische strijd, bijvoorbeeld als je een militant beeld hebt van antifascisme waarmee je je liever niet identificeert. Of misschien aarzel je om jouw strijd als antifascisme te oormerken, uit vrees daarmee juist bij te dragen aan polarisatie. En ongetwijfeld komt regelmatig de vraag op wat je als individu nu helemaal kunt uithalen tegen oprukkend fascisme. Het antwoord is: meer dan je denkt.

Om het tij te helpen keren, is het nuttig eerst stil te staan bij de vraag waartegen en waarvoor het antifascisme strijdt [2], om vervolgens te verkennen welke bijdrage jij als alledaagse antifascist aan die strijd kunt leveren. Want alledaags antifascisme is niet alleen hard nodig. Het is ook volkomen vanzelfsprekend. En het werkt.

Over het begrip fascisme bestaat veel discussie. Het ‘klassieke’ fascisme van Mussolini vind je niet zo vaak meer terug, en ook dat fascisme liet zich door een gebrek aan heldere ideologie niet gemakkelijk duiden. Toch zijn er goede redenen om de huidige patronen van ondermijning van de pluriforme democratie en rechtsstaat en de onderdrukking van minderheden te classificeren als fascisme [3]. Fascisten streven een uniforme samenleving na en willen die van bovenaf opleggen. Instituties die dat in de weg staan, moeten daarom worden ontmanteld. Hoewel moderne fascisten de democratie ogenschijnlijk respecteren, en deze zelf ook benutten om aan de macht te komen, trekken ze de legitimiteit van elke vorm van kritiek of oppositie – voorwaardelijk voor het functioneren van een democratie – voortdurend in twijfel. Democratische processen doen fascisten graag af als een speeltje of zelfs complot van de elite, bedoeld om de fascist af te houden van het uitvoeren van de ‘wil van het volk’. Tegengeluiden vanuit de onafhankelijke rechtspraak, wetenschap en pers maken fascisten verdacht: rechters, journalisten en wetenschappers zijn immers niet verkozen en hebben dus niet het vermeende volksmandaat dat fascisten zichzelf toekennen. Antifascisme bestrijdt deze toe-eigening van ‘de wil van het volk’ en de ontkenning of onderdrukking van feiten, overtuigingen en mensen die daarvan afwijken.

Fascisme is een ‘power cult’[4], een verheerlijking van de macht om anderen te onderdrukken in het streven naar zuiverheid en uniformiteit. Waar moderne fascisten het gebruik van fysiek geweld formeel vaak afwijzen, is de verheerlijking ervan nooit ver weg. Wie zich niet vanzelf voegt, moet met macht en kracht worden geconformeerd aan de normen van ‘het volk’ (bv. religieuze, heteronormatieve, genderbinaire of patriarchale normen), en anders worden verwijderd of vernietigd. Democratische en rechtsstatelijke instituties die dat in de weg staan, worden door fascisten aangevallen of omzeild. Voor autocratische (aspirant)-leiders is fascisme een business model, waarbij democratie en rechtsstaat hinderlijke obstakels zijn op hun weg naar macht(sbehoud) en (verdere) zelfverrijking. Die weg proberen zij wit te wassen als zijnde de wens van een volk dat hun leiderschap nodig zou hebben om orde te scheppen in de ‘chaos’ van de pluriforme, democratische samenleving [5]. Fascisten maken gebruik van populistische strategieën om de ‘wil van het volk’ naar hun hand te zetten, zoals het zaaien van angst voor ‘de ander’ en het aanwijzen van zondebokken die de welvaart en het voortbestaan van volk en natiestaat zouden bedreigen. Ze maken journalisten, rechters, wetenschappers, kunstenaars en politieke tegenstanders verdacht als leden van een kwaadaardige elite die níét het beste voor heeft met het volk. Ze creëren doelbewust chaos en schermen met een ordelijke, volmaakte en zuivere heilstaat die zij zullen bewerkstelligen zodra zij het voor het zeggen hebben. Antifascisten proberen deze populistische strategieën en het fascistisch business model dat erachter schuilgaat te ontmaskeren en ondermijnen.

Antifascisten koesteren en bewaken democratische en rechtsstatelijke instituties die dienen als waarborg voor het behoud van de pluriforme democratie en rechtsstaat en tegen de onderdrukking van minderheden. Dat is hard nodig. Niet alleen omdat deze instituties in toenemende mate worden aangevallen en ondermijnd. Maar ook omdat krachten in onze samenleving die antifascistisch zouden moeten zijn, het laten afweten. Niet-fascistische politieke partijen helpen fascistische partijen aan de macht en staan toe dat die aan de stoelpoten van de democratische rechtsstaat zagen. Regeringscoalities proberen de democratische tegenmacht te omzeilen, bijvoorbeeld door de inzet van een noodwet. Het parlement gaat akkoord met wetgeving die indruist tegen mensenrechtenverdragen. Media bieden ruimte voor het rondpompen van populistische propaganda zonder kritische bevraging of fact checking. Partijprominenten spreken hun zorgen uit over de toenemende polarisatie in de samenleving, maar weigeren hun eigen partijleiders aan te spreken op hun rol in de politieke agitatie die deze polarisatie aanjaagt voor eigen politiek gewin. Tegengeluiden vanuit de academische of culturele sector worden soms actief gesmoord, maar soms houden stemmen zich ook uit eigen beweging gedeisd [6], uit angst hun vrijheid van meningsuiting te verliezen.

Antifascisten strijden voor het behoud van de pluriforme democratie en rechtsstaat. Ze komen in het geweer wanneer democratische en rechtsstatelijke instituties (dreigen te) worden ondermijnd of omzeild. Ze komen op voor de rechten van minderheden die door het fascisme worden onderdrukt of bedreigd. Ze koesteren de ruimte voor tegengas vanuit de wetenschap, vrije pers en rechtspraak en maken tegenstemmen hoorbaar. Ze laten zien dat er geen sprake is van een uniforme wil van het volk, noch van een meerderheid die de fascistische agenda steunt. Daarmee ontmaskeren en bestrijden ze populistische strategieën die ten dienste staan van die fascistische agenda. Antifascisten proberen de aantrekkingskracht van het fascisme te verlagen door de sociale kosten van het aanhangen van het fascisme te verhogen. Fascisme is immers niet ‘normaal’ of ‘acceptabel’ of ‘ook gewoon een mening’. Fascistische uitingen, en de normalisering daarvan, moeten stelselmatig en expliciet worden geproblematiseerd.

Dat laatste ligt nog weleens gevoelig. Moet een strijder voor de democratie niet óók de fascistische stem omarmen? Het ‘anti-’ in antifascisme lijkt in tegenspraak met de waarde van pluriformiteit. Popper beantwoordde deze vraag al eens met zijn ‘paradox van tolerantie’: wie strijdt vóór tolerantie, zal moeten strijden tégen intolerantie. Ruimte laten voor openlijk intolerante krachten die anderen hun recht van spreken en zijn ontzeggen, mondt uit in de vernietiging van de tolerantie en de toleranten. Om het bestaansrecht en de vrijheid van meningsuiting voor iedereen te kunnen blijven waarborgen, is stellingname tegen fascisme nodig.

Antifascisten verzetten zich dus tegen het oprukkend fascisme. Dat doen ze door het op uiteenlopende manieren te dwarsbomen. Het verzet zal op vele fronten, vanuit verschillende gremia, in diverse verbanden en op verschillende niveaus moeten worden gevoerd. De alledaagse antifascist levert een bijdrage aan de strijd door zich vanuit de eigen expertise en mogelijkheden, en vanuit de eigen persoonlijke of professionele positie, te verzetten tegen het oprukkend fascisme in Nederland, Europa en wereldwijd. Een alledaagse antifascist verzet zich in het dagelijks leven tegen discriminatie, onderdrukking en uitsluiting, door die te signaleren en daarnaar te handelen. Dat handelen kan diverse vormen en gradaties aannemen. Juist die pluriformiteit is een belangrijke kracht van het alledaags antifascisme als beweging. Iedereen draagt bij vanuit de eigen kwaliteiten en mogelijkheden. Daartoe heeft de alledaagse antifascist een breed palet aan mogelijkheden van geweldloos verzet tot beschikking [7]. Een kleine greep uit het handelingsrepertoire:

• consequent signaleren en terugduwen bij fascistische uitingen en gedragingen of de normalisering daarvan in de eigen of publieke omgeving;
• individueel aanspreken van mensen in het persoonlijke of professionele netwerk over de noodzaak van een tegenbeweging;
• keuzes maken in het samenwerken of zakendoen met bepaalde partijen, of het aanzetten van leidinggevenden om zulke keuzes te maken;
• organiseren van of deelnemen aan verschillende vormen van protest;
• spreken, schrijven, uitbeelden of anderszins communiceren voor een breed publiek, zoals debatbijeenkomsten, radio, tv, kranten, blogs, podcasts;
• delen, toegankelijk maken en verspreiden van relevante kennis, informatie, ervaring en hulpbronnen;
• steunen van mensen of organisaties die als eerste of het hardst geraakt worden door het oprukkend fascisme, of van mensen of organisaties die zich voor deze groepen inzetten;
• vergroten van de persoonlijke en professionele onafhankelijkheid van organisaties die fascisme faciliteren of aanjagen, zoals bedrijven en banken die fascistisch beleid financieel of politiek steunen of mogelijk maken;
• en natuurlijk: het stemmen op politieke partijen die in woord en daad stelling nemen tegen fascistisch beleid en de ondermijning van de democratische rechtsstaat.

Een vraag die de alledaagse antifascist zich met enige regelmaat zal stellen – zeker op momenten dat het fascisme ogenschijnlijk razendsnel om zich heen grijpt – is of zulke individuele inzet geen druppel op een gloeiende plaat is. Daarom is het goed te benadrukken dat de meerderheid van de bevolking, afgaande op hun (stem)gedrag, níét fascistisch is. De potentie van het alledaags antifascisme als beweging is daarmee groot. Iedereen kan een alledaagse antifascist worden. Je hoeft er geen speciale kennis of kwaliteiten voor te hebben. De alledaagse antifascist draagt bij vanuit de eigen rol, positie, expertise en mogelijkheden. Alledaags antifascisme kan daarom het beste worden begrepen als een zogeheten grassroots beweging. Het wordt niet geleid door een formele organisatie, noch aangejaagd door een specifieke groep, (politieke) partij, belangenbehartiger, lobbygroep of financier. Alledaags antifascisme wordt gedragen door individuen die zich inzetten voor de strijd tegen het oprukkend fascisme en voor het dempen van de gevolgen ervan voor individuen, groepen en de samenleving als geheel. De inzet van al die mensen samen maakt een krachtige beweging. De geschiedenis leert dat het uiteindelijk de ‘gewone mensen’ zijn die zorgen dat systemen veranderen [8]. Of, om met Margaret Mead te spreken: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world; indeed, it’s the only thing that ever has [9].

Krachtenbundeling is een waardevolle eerste stap voor de alledaagse antifascist [10]. Vanzelfsprekend is aansluiting mogelijk bij een grotere groep of organisatie die zich inzet voor het antifascisme of daaraan gerelateerde doelen. Een belangrijke basis voor de alledaagse antifascist vormt echter de zogeheten affiniteitsgroep. Een affiniteitsgroep is een kleine groep mensen die elkaar kennen en vertrouwen. Zij bouwen een netwerk op rondom een gezamenlijk doel, in dit geval het bestrijden van (de aantrekkingskracht van) het fascisme en van de gevolgen ervan voor mens en samenleving. In de affiniteitsgroep bundelen zij hun kennis, krachten, connecties en mogelijkheden om samen te werken aan het gezamenlijke doel, waarbij ieder naar eigen inzicht en mogelijkheden bijdraagt.

Een affiniteitsgroep werkt vanuit een gezamenlijk doel en bijbehorende waarden, maar niet noodzakelijkerwijs vanuit één politieke overtuiging, levensbeschouwing of wereldbeeld. Een klein, informeel netwerk biedt een veilige ruimte voor het verkennen van diverse perspectieven en ideeën. Een affiniteitsgroep bedient geen achterban die over de schouder meekijkt. Als entiteit is een affiniteitsgroep doorgaans ook niet publiek zichtbaar, en datzelfde geldt dan voor de individuele leden van de groep. Maar er zijn ook affiniteitsgroepen die de publiciteit zoeken om hun actieradius te kunnen vergroten. In sommige gevallen zullen leden van affiniteitsgroepen al hun activiteiten in gezamenlijkheid ontwikkelen en uitvoeren. Andere affiniteitsgroepen functioneren meer als een netwerk van individuen die elkaar inspireren en ondersteunen met uiteenlopende ideeën en activiteiten, waaraan niet altijd alle leden deelnemen. Mensen hebben immers verschillende ideeën, mogelijkheden en tijd tot hun beschikking. Ruimte voor diversiteit in de mate van betrokkenheid en in de aard van activiteiten maakt het voor verschillende mensen mogelijk om bij te dragen.

Alledaags antifascisme hoeft niet uitsluitend binnen het verband van de affiniteitsgroep te worden gepraktiseerd. Individuen en affiniteitsgroepen kunnen ook samenwerken met andere affiniteitsgroepen of met grotere of formele organisaties, bijvoorbeeld bij het organiseren van een protestactie. In vergelijking met zulke grotere organisaties ligt de kracht van affiniteitsgroepen juist in hun wendbaarheid, onafhankelijkheid en het onderling vertrouwen dat de informele en kleinschalige opzet met zich meebrengt [11]. Daarmee passen affiniteitsgroepen goed bij de insteek van het alledaags antifascisme.

Alledaags antifascisme kent drie belangrijke pijlers: het verhogen van de waakzaamheid, het versterken van de weerbaarheid, en het plegen van verzet tegen de opkomst van het fascisme.

Waakzaamheid
Eeuwige waakzaamheid is de prijs van vrijheid, zou Thomas Jefferson eens hebben gezegd. In sommige tijden lijkt een waakvlam voldoende. In andere tijden is verhoogde alertheid nodig of ontwaart het waakzame oog direct aanleiding voor vurig protest. Alledaags antifascisme vereist goed zicht op wat er speelt, begrip van wat er op ons afkomt en alertheid op signalen die om actie vragen. Het bundelen, delen en duiden van kennis en informatie, binnen de affiniteitsgroep maar ook in bredere zin, helpt om te leren van het heden en verleden, van ontwikkelingen in binnen- en buitenland, en van de kennis, ervaringen en perspectieven van diverse betrokkenen en experts. In de jaren ’30 van de vorige eeuw richtte een groep intellectuelen het ‘Comité van Waakzaamheid van anti-nationaal-socialistische Intellectuelen’ op. Zij wilden waarschuwen voor de opkomst van het nationaalsocialisme door het organiseren van bijeenkomsten en uitgeven van brochures. Nu, een krappe honderd jaar later, is het opnieuw zaak om onze waakzaamheid te verhogen.

Weerbaarheid
Fascisme brengt het gezond functioneren van de democratie, rechtsstaat en samenleving in gevaar. Het leidt tot een verstoorde wereldorde, lokt conflicten binnen en tussen landen uit en brengt de handel en nutsvoorzieningen in gevaar. Het versterken van de weerbaarheid van mens en samenleving vereist daarom een inzet voor het behoud van cruciale instituties en voorzieningen. Ook vraagt het om de ontwikkeling van alternatieven wanneer instituties niet langer functioneren, en om het voorzien in opvang van mensen of de vervanging van diensten daar waar de overheid die niet langer kan of wil dragen. Omdat het fascisme specifieke groepen onderdrukt en uitsluit, is in de eerste plaats steun nodig voor diegenen die het hardste geraakt worden door het fascisme. Daarbij kan onder meer gedacht worden aan materiële, medische, sociale, juridische en financiële hulp, het realiseren van alternatieve voorzieningen, het versterken van zelfvoorzienendheid en het opzetten van lokale solidariteitsnetwerken.

Verzet
Alledaagse antifascisten jagen een tegenmobilisatie aan die (de aantrekkingskracht van) het fascisme terugdringt. Daartoe hebben zij een breed palet aan verzetsvormen tot hun beschikking. Van ludieke acties tot bloedserieuze protesten, van het problematiseren van fascistische uitingen in de directe omgeving tot publieke boycots, van ondergrondse tot openlijke acties: het potentiële handelingsrepertoire van alledaags antifascisten is groot. Tegenmobilisatie heeft zin [12]. Zichtbaar protest tegen fascisme heeft op verschillende plekken in de wereld geleid tot een significante afname van de steun aan fascistische partijen [13,14]. Effectieve protestbewegingen hanteren doorgaans een eenduidige boodschap, blijven weg van gewelddadige ordeverstoringen in de publieke ruimte en zijn toegankelijk voor een brede groep mensen die zich aan het gezamenlijke doel willen verbinden [15].

Fascisten claimen ‘de wil van het volk’ te representeren. In werkelijkheid vormt hun aanhang een minderheid in de samenleving. In Nederland stemde bij de laatste verkiezingen driekwart van de bevolking niet op een fascistische partij. Alledaagse antifascisten maken het geluid van die meerderheid hoorbaar. Het organiseren van een luid en duidelijk tegengeluid is nodig om antifascisme weer vanzelfsprekend te maken. Dat tegengeluid is te lang gesmoord in vrees voor polarisatie. Zolang we menen dat fascistische politici ‘een kans moeten krijgen’, zolang we fascisme behandelen als ‘ook gewoon een mening’ en zolang meningsverschillen met fascisten met een beschaafd ‘agree to disagree’ worden toegedekt, wordt fascisme telkens opnieuw genormaliseerd [16]. Fascisme is niet normaal en mag dat ook nooit worden. Zwijgen en afwachten faciliteert de groei van het fascisme. Om de opmars van het fascisme te keren, is het nodig ons in woord en daad uit te spreken tegen intolerantie, discriminatie, uitsluiting en onderdrukking, tegen de afzenders ervan en tegen degenen die het stilzwijgend toestaan. Dat is wat alledaagse antifascisten doen. Het is nodig. Het is vanzelfsprekend. En het werkt. Ten strijde!