Decennialang zagen we onze democratie als een gegeven. De vrijheid van meningsuiting, een onafhankelijke pers en rechtspraak, de bescherming van minderheden tegen ‘de tirannie van de meerderheid’, ruimte voor pluriformiteit, politieke oppositie en kritiek: het zijn verworvenheden die niet vanzelf ontstonden en die ook niet zonder meer voortbestaan. Dat besef is de afgelopen maanden steeds verder ingedaald. In binnen- en buitenland wordt doelgericht aan de stoelpoten van de democratie gezaagd. Plotseling kijken we het einde van de vrijheid in de ogen¹.

Velen voelen de urgentie om het tij te keren en gaan naarstig op zoek naar mogelijkheden om weerstand te bieden aan wat er op ons afkomt. Maar we blijken slecht voorbereid op deze nieuwe realiteit. We beschikken niet over het benodigde handelingsrepertoire om ons tegen het oprukkend fascisme te verzetten. Bovendien, wat kan je nu helemaal uithalen als individu? Het antwoord is: meer dan je denkt.

Over het begrip fascisme bestaat veel discussie. Het ‘klassieke’ fascisme van Mussolini vind je niet zo vaak meer terug, en ook dat fascisme liet zich door een gebrek aan een heldere ideologie niet gemakkelijk duiden. Toch zijn er goede redenen om de huidige patronen van ondermijning van de pluriforme democratie en rechtsstaat en de onderdrukking van minderheden te classificeren als fascisme (lees: Trek je pluriform aan). Fascisten streven een uniforme samenleving na en willen die van bovenaf opleggen. Instituties die dat in de weg staan, moeten worden ontmanteld. Hoewel moderne fascisten de democratie ogenschijnlijk respecteren, en deze zelf ook benutten om aan de macht te komen, trekken ze de legitimiteit van elke vorm van kritiek of oppositie – voorwaardelijk voor het functioneren van een democratie – voortdurend in twijfel. Democratische processen doen fascisten graag af als een speeltje of zelfs complot van de elite, bedoeld om hen af te houden van het uitvoeren van de ‘wil van het volk’. Tegengeluiden vanuit de onafhankelijke rechtspraak, wetenschap en pers maken ze verdacht: rechters, journalisten en wetenschappers zijn immers niet verkozen en hebben dus niet het vermeende volksmandaat dat fascisten wel zouden hebben.

Fascisme is een ‘power cult’², een verheerlijking van de macht om anderen te onderdrukken in het streven naar zuiverheid en uniformiteit. Waar moderne fascisten het gebruik van fysiek geweld formeel vaak afwijzen, is de verheerlijking ervan nooit ver weg. Wie zich niet vanzelf voegt, moet met macht en kracht worden geconformeerd naar de normen van ‘het volk’ (b.v. christelijke, heteronormatieve, genderbinaire of patriarchale normen) en anders worden verwijderd, of vernietigd. Democratische en rechtsstatelijke instituties die dat in de weg staan, worden door fascisten aangevallen of omzeild. Antifascisme verzet zich tegen het fascistische business model van autocratische (aspirant-)leiders, voor wie de democratie en rechtsstaat hinderlijke obstakels zijn op hun weg naar macht(sbehoud) en (verdere) zelfverrijking. Die weg proberen zij wit te wassen als ‘de wil van het volk’ dat hun leiderschap nodig zou hebben om orde te scheppen in de ‘chaos’ van de pluriforme, democratische samenleving³.

Fascisten maken gebruik van populistische strategieën om de ‘wil van het volk’ naar hun hand te zetten, zoals het zaaien van angst voor ‘de ander’, het aanwijzen van zondebokken die de welvaart en het welzijn van het volk zouden bedreigen, het verdacht maken van journalisten, rechters, wetenschappers en politieke tegenstanders als leden van een kwaadaardige elite die níét het beste voor heeft met het volk, en het schermen met een volmaakte en zuivere heilstaat voor het volk, die zij zullen bewerkstelligen zodra zij het voor het zeggen hebben. Antifascisten proberen zulke populistische strategieën, die ten dienste staan van het fascistisch business model, te ontmaskeren en ondermijnen.

Antifascisten koesteren en bewaken democratische en rechtsstatelijke instituties die als waarborg dienen voor het behoud van de pluriforme democratie en rechtsstaat en voor het voorkomen van de onderdrukking van minderheden. Dat is helaas hard nodig. Niet alleen omdat deze instituties in toenemende mate worden aangevallen en ondermijnd. Maar ook omdat de krachten in onze samenleving die antifascistisch zouden moeten zijn, het laten afweten. Niet-fascistische politieke partijen helpen fascistische partijen aan de macht en staan toe dat die aan de stoelpoten van de democratische rechtsstaat zagen. Regeringscoalities omzeilen doelbewust de democratische tegenmacht, bijvoorbeeld door de oneigenlijke inzet van een noodwet om nietsontziend migratiebeleid door te kunnen voeren. Media bieden ruimte voor het rondpompen van populistische propaganda zonder kritische bevraging of fact checking. En in sommige gevallen censureren wetenschappers of cultuurmakers zichzelf – soms noodgedwongen, maar soms ook bij voorbaat⁴ – waar stellingname tegen fascisme juist nodig is om de vrijheid van meningsuiting voor iedereen te waarborgen.

Antifascisten strijden voor het behoud van de pluriforme democratie en rechtsstaat. Ze bewaken het functioneren van democratische en rechtsstatelijke instituties en komen in het geweer wanneer deze dreigen te worden ondermijnd of omzeild. Ze komen op voor de rechten van minderheden die door het fascisme worden onderdrukt of bedreigd. Ze ontmaskeren en bestrijden populistische strategieën die ten dienste staan van een fascistische agenda. Ze ondermijnen de aantrekkingskracht van het fascisme, door de kosten van het aanhangen ervan te verhogen: fascisme is niet ‘normaal’ of ‘acceptabel’ of ‘ook gewoon een mening’, maar moet stelselmatig worden geadresseerd met expliciete afkeuring en afwijzing. Bovenal verzetten antifascisten zich tegen het oprukkend fascisme zelf, door het op uiteenlopende manieren te dwarsbomen.

Het verzet tegen het oprukkend fascisme zal op vele fronten, door diverse gremia en op verschillende niveaus moeten worden gevoerd. De alledaagse antifascist draagt bij aan de strijd door zich vanuit de eigen expertise en mogelijkheden en vanuit de eigen persoonlijke of professionele positie te verzetten tegen het oprukkend fascisme in Nederland, Europa en wereldwijd. Die bijdrage doet ertoe. Het niet normaliseren van fascisme, het scherp signaleren en terugduwen bij tekenen van fascisme, in de eigen omgeving en in bredere zin, het protesteren of organiseren van verzet tegen fascisme, lokaal of op grotere schaal: het maakt (bewezen!) verschil.

Een alledaagse antifascist verzet zich in het dagelijks leven tegen elke vorm van discriminatie, onderdrukking en uitsluiting, door die te signaleren en daarnaar te handelen. Dat handelen kan diverse vormen aannemen, zoals het individueel aanspreken van mensen in het persoonlijke of professionele netwerk, het maken van keuzes in het samenwerken of zakendoen met bepaalde partijen of het aanzetten van leidinggevenden daartoe, het organiseren van of deelnemen aan verschillende vormen van protest, het spreken of schrijven voor een breed publiek, het delen van relevante kennis, het steunen van mensen of organisaties die het eerst of hardst geraakt worden door het oprukkend fascisme, of door het vergroten van de persoonlijke en professionele onafhankelijkheid van organisaties die het fascisme faciliteren of aanjagen, zoals bedrijven en banken die fascistisch beleid financieel of politiek steunen of mogelijk maken.

De meerderheid van de bevolking is, afgaand op hun stemgedrag, niet fascistisch. De potentie van het alledaags antifascisme als beweging is daarmee groot. Iedereen kan een alledaagse antifascist worden. Alledaags antifascisme is een zogeheten grassroots beweging. Het wordt niet geleid door een formele organisatie, noch gedragen door een specifieke groep, (politieke) partij, belangenbehartiger, lobbygroep of financier. Het wordt geïnspireerd, aangejaagd en gerealiseerd door mensen die zich vanuit hun eigen rol, positie, expertise en mogelijkheden inzetten voor de strijd tegen het fascisme en voor het dempen van de gevolgen van fascisme voor individuen en voor de samenleving als geheel. De inzet van al die mensen samen maakt een krachtige beweging. Of, om met Margaret Mead te spreken: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world; indeed, it's the only thing that ever has.

Antifascisten kunnen zich aansluiten bij een grotere groep of organisatie die zich inzet voor een antifascisme, of voor doelen die daaraan gerelateerd zijn. De basis voor de alledaagse antifascist vormt echter de zogeheten affiniteitsgroep. Een affiniteitsgroep wordt gevormd door een kleine groep mensen die elkaar kennen en vertrouwen. Zij bouwen een netwerk op rondom een gezamenlijk doel: het bestrijden van (de aantrekkingskracht van) het fascisme en van de gevolgen ervan voor mens en samenleving. In een affiniteitsgroep bundelen zij hun kennis, krachten en mogelijkheden om dat te helpen realiseren.

De kracht van affiniteitsgroepen ligt in hun wendbaarheid, onafhankelijkheid en het onderling vertrouwen. Een affiniteitsgroep werkt vanuit een gezamenlijk doel en bijbehorende waarden, maar niet noodzakelijkerwijs vanuit één politieke overtuiging, levensovertuiging of wereldbeeld. De vertrouwdheid van een klein, informeel netwerk biedt juist een veilige ruimte voor pluriformiteit in opvattingen en ideeën en voor discussie over doelen en strategieën. De kleinschalige opzet van een affiniteitsgroep past goed bij de aard van het alledaags antifascisme, maar alledaags antifascisme hoeft niet enkel in kleinschalige verbanden te worden gepraktiseerd. In de praktijk werken affiniteitsgroepen regelmatig samen met andere affiniteitsgroepen, of met grotere of formele organisaties, bijvoorbeeld bij het organiseren van een protestactie.

Eeuwige waakzaamheid is de prijs van vrijheid, schijnt Thomas Jefferson eens gezegd hebben. In sommige tijden lijkt een waakvlam voldoende, in andere tijden is verhoogde alertheid nodig en ziet het waakzame oog aanleiding voor vurig protest. Alledaagse antifascisme vereist goed zicht op wat er speelt, begrip van wat er op ons afkomt en alertheid op signalen die om actie vragen. Het is daarvoor van belang te leren van het heden en verleden, van ontwikkelingen in binnen- en buitenland, en van de kennis, ervaringen en perspectieven van diverse betrokkenen en experts. Het bundelen en delen van kennis en informatie, binnen affiniteitsnetwerken maar ook in bredere zin, helpt daarbij. In de jaren ’30 van de vorige eeuw richtte een groep intellectuelen het ‘Comité van Waakzaamheid van anti-nationaal-socialistische Intellectuelen’ op, om te waarschuwen voor de (gevolgen van) de opkomst van het nationaalsocialisme. Het comité organiseerde bijeenkomsten en gaf brochures uit. Nu, een krappe honderd jaar later, is het opnieuw zaak om onze waakzaamheid te verhogen door het opkomend fascisme scherp in het vizier te houden en kennis te delen.

Fascisme brengt het gezond functioneren van de democratie, rechtsstaat en samenleving in gevaar. Het leidt tot een verstoorde wereldorde, lokt conflicten binnen en tussen landen uit en brengt de handel en nutsvoorzieningen in gevaar. Het versterken van onze weerbaarheid vereist inzet voor het behoud van cruciale instituties en voorzieningen. Ook vraagt het om de ontwikkeling van alternatieven wanneer instituties niet langer functioneren, om het voorzien in opvang van mensen of de vervanging van diensten daar waar de overheid die niet langer kan of wil dragen. Omdat het fascisme specifieke groepen discrimineert, onderdrukt en uitsluit, is in de eerste plaats steun nodig voor diegenen die het hardste geraakt worden door het fascisme. Daarbij kan onder meer gedacht worden aan materiële, medische, sociale, juridische en financiële hulp, het realiseren van alternatieve voorzieningen, het versterken van zelfvoorzienendheid en het opzetten van lokale solidariteitsnetwerken.

Alledaagse antifascisten jagen een tegenmobilisatie aan die (de aantrekkingskracht van) het fascisme terugdringt. Daartoe hebben zij een breed palet aan geweldloze verzetsvormen tot hun beschikking. Van ludieke acties tot bloedserieuze protesten, van het signaleren en benoemen van fascistische uitingen in de eigen omgeving tot publieke boycots, van ondergrondse tot openlijke acties: het potentiële handelingsrepertoire van het alledaags antifascisme is groot. Er zijn meerdere studies gedaan naar de impact van verschillende vormen van geweldloos verzet^5,6,7. Zulk onderzoek toont dat tegenmobilisatie zin heeft. Zichtbaar protest tegen fascisme heeft op verschillende plekken bijvoorbeeld geleid tot een aanmerkelijke afname van de steun voor fascistische partijen. Kenmerken van effectieve protestacties zijn onder meer het hanteren van een eenduidige boodschap, de afwezigheid van ordeverstoring in de publieke ruimte en toegankelijkheid voor een brede groep mensen die zich aan het gezamenlijke doel willen verbinden⁸.

Fascisten claimen dat zij ‘de wil van het volk’ representeren. In werkelijkheid vormt hun aanhang een minderheid in de samenleving. In Nederland stemde driekwart van de bevolking niet op een fascistische partij. Alledaagse antifascisten maken het geluid van die stille meerderheid hoorbaar. Het organiseren van een luid en duidelijk tegengeluid is nodig om antifascisme weer vanzelfsprekend te maken.

Dat tegengeluid is te lang gesmoord in angst voor polarisatie. Moet een strijder voor pluriformiteit en tolerantie niet immers óók het geluid van de intolerante fascist omarmen? Het is een bekende vraag, die Popper aanduidt als ‘de paradox van tolerantie’. Zijn antwoord op die vraag is negatief. Het tolereren van een beweging die intolerantie en uitsluiting predikt, leidt onherroepelijk tot het uitschakelen en uiteindelijk uitroeien van tolerante mensen, en het einde van de tolerantie. Wie tolerantie koestert, mag intolerantie daarom niet tolereren. Zolang we menen dat fascistische politici ‘een kans moeten krijgen’, zolang we fascisme behandelen als ‘ook gewoon een mening’ en zolang meningsverschillen met fascisten met een beschaafd ‘agree to disagree’ worden toegedekt, wordt fascisme telkens weer genormaliseerd⁹. Maar fascisme is niet normaal en mag dat ook nooit worden. Zwijgen en afwachten faciliteert de groei van het fascisme. Om de opmars van het fascisme te keren, is het nodig op te treden tegen intolerantie, discriminatie, uitsluiting en onderdrukking, tegen de afzenders ervan en tegen degenen die het stilzwijgend toestaan. Dát is wat alledaags antifascisme doet. Het is nodig. Het is mogelijk. En het is volstrekt vanzelfsprekend. Ten strijde!